Bernadetta Darska
Śledztwo, które daje wiedzę o współczesności
Mariusz Czubaj jest jednym z tych badaczy, który słusznie uważa, iż kultura popularna może być źródłem wiedzy o współczesnym świecie i zachodzących wokół nas zmianach, a także może stanowić element istotnej dyskusji na temat tego, jak teraźniejszość powinna wyglądać i jakie wnioski jesteśmy w stanie wysnuć na podstawie rzeczywistości, której jesteśmy częścią. Informacje powyższe autor uzyskuje z powieści kryminalnych, zakładając że konwencja realistyczna zwykle prowadzi do przedstawiania świata prawdopodobnego. Pojawia się więc postulat: „Potraktujmy przeto kryminał jako wielką narrację o społeczeństwie. Jako opowieść o wiedzy lokalnej, o tym, co »tu« i »teraz«, nieustającą relację dawnych informatorów, którzy przybywali do rozpostartego w wygodnym fotelu badacza. W przeciwieństwie do owych informatorów sprzed stu lat współcześni pisarze kryminalni najczęściej mają świadomość »metakulturową«: sami często doskonale wiedzą, że opowiadana przez nich historia nie niknie w chaosie zdarzeń, lecz jest zogniskowana wokół pojęcia »kultury« - tak bądź inaczej wyobrażonego ładu z mnogością praktyk” (s. 15-16). Opowieść o kryminałach w wydaniu Czubaja zamienia się więc w fascynującą podróż prezentującą wielość rozwiązań, wielość możliwych postaw i wielość generowanych w historiach o zbrodniach wzorców. Autora nie tylko interesuje bohater prowadzący śledztwo, ale i ofiara, dzięki której aktywność bohatera może w ogóle zaistnieć. Badacz, nie rezygnując z wyrażania własnych poglądów, prezentuje jednocześnie liczne zachodnie interpretacje literatury kryminalnej. Dzięki tak poprowadzonej narracji możemy dowiedzieć się wiele o ewolucji gatunku, o pojawieniu się kryminału feministycznego i lesbijskiego, o czytaniu historii kryminalnej jako głosu krytycznego na temat kapitalizmu lub jako metafory ludzkiej egzystencji, o popularności kryminału etnicznego, a także o roli, jaką pełnią narracje o zbrodni, w oddawaniu głosu grupom wykluczonym. Można by więc powiedzieć, że w tle tej opowieści rozgrywa się walka o wpływy (ideowe) oraz dyskusja na temat możliwych form zaangażowania społecznego. Kryminał opisywany przez Czubaja przestaje być niewinną rozrywką, służącą relaksowi i przyjemności, zamienia się bowiem w konieczność opowiedzenia się po którejś ze stron, w przymus wejścia w rolę jednego z ławników biorących udział w sądzeniu zbrodniarza, a także – czasami też tak bywa – we wcielenie się w czytelniczego partnera tego, który prowadzi śledztwo, i wynikające z takiego gestu nieustanne z nim dyskutowanie. Jednocześnie pozostaje wielką przygodą – jej zalety autor uświadamia tak sugestywnie, że bez żadnych wątpliwości pozostaje nam wierzyć, że „[…] jakkolwiek każdy kryminał kiedyś się kończy, to powieść kryminalna – jako gatunek – jest, na szczęście, niekończącą się historią” (s. 331).
Mariusz Czubaj, Etnolog w Mieście Grzechu. Powieść kryminalna jako świadectwo antropologiczne, Wyd. Oficynka, Gdańsk 2010.
Pierwodruk: "A to książka właśnie!" - http://bernadettadarska.blog.onet.pl/Sledztwo-ktore-daje-wiedze-o-w,2,ID411543993,n
